با یک تلفن، کتابخانه آستان قدس را به خانه بیاورید

منطقه ثامن مشهد شرایط پیچیده‌ای دارد؛ از‌یک‌سو یکی از کتابخانه‌های خوب و جامع کشور در حرم مطهر‌رضوی قرار دارد و از‌سویی با کمبود فضای مطالعه عمومی در خود منطقه روبه‌رو هستیم.

چنین شرایطی سبب شده است که سرانه مطالعه در قدیمی‌ترین منطقه مشهد‌مقدس به‌شدت پایین باشد. با‌این‌حال منطقه ثامن یک ویژگی منحصر‌به‌فرد دیگر نیز دارد که می‌تواند به اهالی منطقه کمک شایانی بکند؛ کتابخانه سیار و تلفنی آستان‌قدس‌رضوی. کتابخانه‌ای که دسترسی شما را به گنجینه کتابخانه حرم ممکن می‌سازد، آن‌هم در منزل خودتان.

آغاز قصه

کتابخانه تلفنی به‌دلیل گستردگی جغرافیایی شهر و کمبود کتابخانه در شهر مشهد، به‌خصوص در نقاط محروم و دور‌افتاده از مرکز‌شهر و همچنین مشکلات تردد برخی افراد، در تیرماه ۱۳۷۷ افتتاح شد و در مدت فعالیت خود توانست خدمات متفاوتی را در حجمی گسترده به اهل کتاب و کتاب‌خوانی در گوشه‌و‌کنار شهرمان ارائه دهد.

داستان از این قرار است که سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان‌قدس گستردگی جغرافیایی شهر و کمبود کتابخانه در مشهد را می‌دید، خصوصا در نقاط محروم و دور‌افتاده از مرکز شهر.

از‌ سویی مسئولان معاونت امور کتابخانه‌های سازمان می‌دیدند که برخی افراد همچون معلولان، جانبازان، نابینایان، بازنشستگان، اعضای هیئت‌علمی حوزه و دانشگاه و… به‌دلیل مشکل تردد و کمبود زمان امکان مراجعه حضوری به کتابخانه آستان‌قدس را ندارند.

از‌این‌رو کتابخانه سیار و تلفنی را راه‌اندازی کردند تا خیلی‌ها بتوانند در خانه یا محل کار خود مطالعه و پژوهش داشته باشند. بیش‌از یک‌هزار عضو و امانت  ۱۳ هزار نسخه کتاب در ۳‌ماهه نخست سال جاری مؤید همین امر است.
 

گنج نزدیک

این کتابخانه با فراهم آوردن زمینه استفاده جامعه سالمندان، محققان، پژوهشگران، جانبازان، معلولان و با پشتوانه علمی بیش از ۳ میلیون و ۵۰۰ هزار نسخه منابع چاپی موجود در مخازن کتابخانه مرکزی و کتابخانه‌های وابسته شهر مشهد، این فرصت را برای اعضا فراهم کرده تا امکان استفاده و امانت کوتاه‌مدت (یک‌ماهه) را از کلیه مخازن کتاب و امانت بلندمدت (بیش‌از یک‌سال) را از مخزن شماره۲ ملک‌آباد داشته باشند.

بد نیست بدانید که این کتابخانه علاوه‌بر استفاده از منابع سایر مخازن کتابخانه مرکزی و کتابخانه‌های وابسته، خود دارای مخزنی با بیش از ۲۰هزار نسخه کتاب در موضوعات مختلف است.

تمام خدمات مطالعاتی این کتابخانه به اعضای بخش تلفنی اعم از معلولان، جانبازان، روشن‌دلان، بازنشستگان، پژوهشگران و اعضای هیئت‌علمی دانشگاه‌ها و مراکز حوزه علمیه، رایگان است.

غلب اعضای این کتابخانه، امکان یا فرصت مراجعه حضوری به کتابخانه‌ها را ندارند، به‌همین‌جهت کتاب‌های مورد‌نیاز این افراد کتاب‌دوست توسط کارشناسان کتابخانه از منابع کلیه مخازن کتابی که در دسترس کتابخانه سیار قرار دارد، تهیه و به‌صورت امانت در اختیار آنان قرار داده می‌شود.

 
رایگان برای شهر

 محدوده خدمات‌رسانی بخش تلفنی این کتابخانه فقط در داخل شهر مشهد است. اعضای این کتابخانه می‌توانند به‌صورت تلفنی کتاب‌های موردنیاز خود را درخواست کنند. این منابع درصورت موجود بودن توسط کتابدار کتابخانه سیار، طبق زمان‌بندی و منطقه‌بندی تعیین‌شده، در منزل عضو تحویل داده می‌شود.

ارسال منابع به اعضای روشن‌دل کتابخانه گویای رضوی نیز توسط کتابخانه سیار و تلفنی آستان‌قدس‌رضوی انجام می‌شود. تمامی خدمات این کتابخانه، از ثبت‌نام تا ارسال کتاب به درِ منزل، رایگان صورت می‌گیرد.

 خدمات این کتابخانه در دو بخش سیار و تلفنی ارائه می‌شود. مراکز فرهنگی و آموزشی مانند مساجد، کانون‌ها، مراکز آموزشی و پژوهشی و مراکز بهزیستی، در محدوده شهر مشهد، شهرک‌ها و روستا‌های حاشیه‌شهر، اعضای بخش سیار این کتابخانه به‌شمار می‌رود که از خدمات امانت بلندمدت کتاب یا اهدای منابع استفاده ‌می‌کنند.

بخش سیار

 مخاطب این بخش اغلب مراکز فرهنگی و آموزشی نظیر حوزه‌های علمیه، دانشگاه‌ها، مساجد، کانون‌ها، مدارس و… هستند.

راساس آیین‌نامه کتابخانه تعداد قابل‌توجهی کتاب به‌رسم امانت (بلندمدت) به مراکز مذکور تحویل می‌گردد. از دیگر خدمات این بخش می‌توان به اهدای کتاب به این‌گونه مراکز اشاره کرد که البته ضوابط خاص خودش را دارد.
 

بخش تلفنی

اعضای این بخش اغلب معلولان، جانبازان، نابینایان، بازنشستگان و اعضای هیئت‌علمی دانشگاه و حوزه هستند که امکان یا فرصت مراجعه به کتابخانه‌ها را ندارند.

این گروه از افراد، پس از عضویت می‌توانند کتاب‌های موردنیاز خود را تلفنی درخواست و در‌صورت موجود بودن، کتاب‌های درخواستی با وسیله نقلیه به محل سکونت عضو به شرط آنکه در محدوده مناطق سیزده‌گانه شهرداری مشهد باشد ارسال می‌گردد.

افرادی که توان یا فرصت مراجعه حضوری به کتابخانه‌های سازمان را نداشته و متقاضی استفاده از خدمات کتابخانه سیار هستند پس از تکمیل فرم عضویت به‌عنوان عضو حقیقی کتابخانه سیار شناخته می‌شوند.

این افراد شامل جانبازان، معلولان، نابینایان، بازنشستگان و استادان حوزه و دانشگاه هستند که از سازمان متبوع خود (جانبازان و معلولان، تأییدیه کمسیون پزشکی؛ بازنشستگان، کارت منزلت؛ اعضای هیئت‌علمی، معرفی‌نامه از دانشگاه) معرفی‌نامه دارند.

سازمان‌ها، نهادها، مراکز علمی، آموزشی، فرهنگی، مساجد و کتابخانه‌ها هم پس از ارائه معرفی‌نامه به‌عنوان عضو حقوقی کتابخانه سیار شناخته می‌شوند. این متقاضیان باید علاوه‌بر فراهم نمودن امکانات و تجهیزات مناسب برای راه‌اندازی کتابخانه (با تأیید کارشناس سازمان کتابخانه‌ها) نسبت‌به ارائه تعهد اداری و رسمیِ معتبر از سوی مرکز مربوط به‌منظور حفاظت صحیح و استرداد به‌موقع منابع دریافتی اقدام نمایند.

ارسال و برگشت منابع موردنیاز اعضایِ حقیقی کتابخانه سیار به محل کار یا منزل آنان با هزینه سازمان انجام می‌پذیرد، اما انتخاب منابع و همچنین انتقال و برگشت منابع درخواستی اعضایِ حقوقی برعهده مراکز متقاضی است.

منابع این کتابخانه شامل کتب چاپی و منابع الکترونیکی موجود در کتابخانه سیار (لوح فشرده، فایل صوتی و نوار کاست) است.

همچنین منابع موجود در سایر کتابخانه‌های سازمان (کتابخانه مرکزی و کتابخانه‌های وابسته سطح شهر مشهد) درصورت‌امکان برای اعضای حقیقی کتابخانه سیار ارسال می‌شود. مراکز فرهنگی و آموزشی مناطق محروم و حاشیه‌شهر در اولویت استفاده از این خدمات قرار دارند.

در صورتی‌که کتاب درخواستی عضو حقیقی در مخزن کتب چاپی کتابخانه مرکزی، تک‌نسخه باشد امکان امانت وجود نخواهد داشت. همچنین کتاب‌های خطی، چاپ سنگی، تک‌نسخه در مخزن چاپی، قدیمی (قبل از ۱۳۲۰)، نفایس، عطف زرد، مرجع و لاتین امانت داده نمی‌شوند.

خدمات و مقررات امانت کتاب به اعضای حقیقی در هر نوبت ۲‌نسخه کتاب به‌مدت حداکثر ۲‌هفته امانت داده می‌شود، اما اعضای دارای مدرک کارشناسی‌ارشد دانشگاهی و حوزوی حداکثر تا ۳‌نسخه و اعضای دارای مدرک دکتری دانشگاهی و حوزوی تا سقف ۴‌نسخه، می‌توانند کتاب دریافت نمایند.

تعداد منابع امانت‌داده‌شده به اعضای حقوقی به‌صورت کوتاه‌مدت (یک تا ۱۲ماه) باتوجه به امکانات، تجهیزات، منطقه، سابقه عضویت و گزارش بازدید کارشناس سازمان کتابخانه‌ها بین ۱۰۰ تا ۱۰۰۰‌نسخه برای یک‌سال متغیر است.

امانت بیش از ۱۰۰۰ نسخه، تا سقف ۵‌هزار نسخه برای یک سال منوط به موافقت رئیس سازمان و امانت بلند‌مدت (یک تا ۳ سال) بیش از ۵‌هزار نسخه به‌مدت یک تا ۳ سال، منوط به تصویب هیئت‌مدیره سازمان است. دیگر شهر‌های استان خراسان‌رضوی و روستا‌های تابعه مشمول استفاده از خدمات امانت کوتاه و بلند‌مدت کتابخانه سیار می‌شوند.

درصورت‌تأخیر در برگشت منابع امانت‌داده‌شده، عضو علاوه‌بر جریمه نقدی مشمول محرومیت از دریافت کتاب به‌میزان مدت تأخیر خواهد شد و در‌صورت تکرار بیش از ۳‌بار تأخیر، کارت عضویت وی باطل خواهد شد.

در‌صورتی‌که منابع امانت‌داده‌شده توسط عضو مخدوش، ناقص یا مفقود گردد عضو موظف به جبران خسارت و خرید با مشخصات کتاب‌شناختی همان کتاب است. اعضای حقوقی نیز درصورت تأخیر در برگشت منابع امانت‌داده‌شده مرکز مذکور مشمول محرومیت از دریافت کتاب‌های جدید به‌مدت ۶‌ماه خواهند شد.

درصورت مفقود یا مخدوش شدن منابع امانت‌داده‌شده به‌هر‌دلیل و هرتعداد، عضو حقوقی موظف است طبق نظر کارشناس سازمان کتابخانه‌ها خسارت را جبران کند.

نخستین کتابخانه‌های سیار

سال‌ها قبل از اینکه کتاب‌فروشی‌های بزرگ و آنلاین مثل آمازون روی کار بیایند، کتابخانه‌های سیاری وجود داشتند که با خود ادبیات را به در خانه‌های مردم می‌بردند. مأموریت آن‌ها این بود که آثار تألیف‌شده را به روستا‌های دور‌افتاده و مناطق حومه‌شهر ببرند که هیچ کتابخانه‌ای نداشتند.

نخستین کتابخانه سیار در سال ۱۸۵۰ در وارینگتون انگلیس به‌چشم خورده است. این کتابخانه، ارابه‌ای بوده که با اسب جا‌به‌جا می‌شده و در طول یک‌سال فعالیت خود توانسته ۱۲‌هزار کتاب امانت بدهد. بعد‌ها این کتابخانه‌ها در ماشین تعبیه می‌شوند و در اواسط قرن‌۲۰ شهرت و محبوبیت زیادی در میان مردم پیدا می‌کنند. هنوز هم این کتابخانه‌های سیار در برخی مناطق دیده می‌شوند، اما به‌دلیل هزینه بالا و پیشرفت تکنولوژی زیاد استفاده نمی‌شوند.

چهارگانه کتابخانه‌های منطقه ثامن

۱

 کتابخانه آستان قدس‌رضوی یکی از کتابخانه‌های بزرگ ایران به شمار می‌رود که در منطقه ما واقع است. وجود بیش از یک میلیون کتاب و  ۱۵۵ هزار نسخه کتاب خطی و چاپ سنگی نفیس و نایاب در گنجینه مخطوطات آستان قدس‌رضوی این کتابخانه را  در زمره یکی از کتابخانه‌های منحصر به فرد خاورمیانه قرار داده است.

جامع و کامل بودن منابع، اهل علم و د‌انش را از اقصا نقاط شهر و حتی کشور به این کتابخانه می‌کشاند تا ساعاتی در محیط آرام آن به مطالعه بپردازند.

۲

کتابخانه مسجد حاج‌آخوند یکی از کتابخانه‌های قدیمی محله پایین‌خیابان است. این کتابخانه در سال ۷۲ با تبدیل انبار مسجد حاج‌آخوند و گسترش آن، پاتوقی شد برای کتابخوانی دانش‌آموزان محله.

ساعت فعالیت این کتابخانه و قرائت‌خانه از ساعت ۸ صبح تا ساعت ۸ شب است؛ آن‌طور که امام جماعت مسجد می‌گوید، این قرائت‌خانه از صبح تا شب در اختیار دانش‌آموزان است و بیشتر کتاب‌هایی که در اینجا وجود دارد منابع درسی و کمک آموزشی است.

۳

کتابخانه و مرکز فرهنگی جوادیه، یکی دیگر از کتابخانه‌های منطقه ثامن است که در محله دریادل واقع شده است. این کتابخانه اگرچه منعی برای دیگر افراد ندارد، اما بیشتر مورد استفاده دانش‌آموزان است.

به این ترتیب که در ساعات بعد از ظهر می‌توانند در سالن مطالعه آن حضور یابند و در سکوت آنجا به مرور درس‌های خود بپردازند. این کتابخانه البته چندماهی است که به خاطر تغییر مدیریت مرکز غیر فعال است؛ مسئولان می‌گویند «از شنبه آینده راه‌اندازی خواهد شد».

۴

 کتابخانه منزل مرحوم آیت‌ا... بختیاری یکی دیگر از کتابخانه‌های منطقه ماست که داستانش با سه کتابخانه دیگر کمی متفاوت است. این کتابخانه، شخصی و متعلق به امام جماعت فقید مسجد پل سنگی است که مدتی قبل به رحمت خدا رفت.

منابع موجود در کتابخانه یاد شده بیشتر حوزوی است و اغلب کسانی که از  منابع آن استفاده می‌کنند، طلاب حوزه‌های اطراف حرم مطهر هستند یا کسانی که به منزل این عالم فقید رفت و آمد دارند؛ در هر حال وجودش غنیمتی است.

* این گزارش پنجشنبه ۲۵ آبان ۱۳۹۶ در شماره ۲۵۹ در شهرآرا محله منطقه ثامن چاپ شده است.